KARŞILIKSIZ ÇEK NEDİR ve NASIL TAHSİL EDİLİR?
Çek, bir kıymetli evrak ve bir kambiyo senedidir. Çekin temelinde bir havale ilişkisi yatar. Çeki düzenleyen kişi yani keşideci muhatap bankaya, çeki elinde bulunduran yetkili hamile çek bedelini ödemesini emreder. Çeki elinde bulunduran kişi, ibraz süresi içerisinde çeki muhatap bankaya vererek çeki düzenleyen kişinin banka hesabından çek bedelinin kendisine verilmesini ister. Çekin muhatap bankaya ibrazında çek hesabında para bulunmuyorsa “karşılıksız çek” söz konusu olur. Bu yazımızda karşılıksız çekin ne olduğu, karşılıksız çekin nasıl tahsil edileceği ve karşılıksız çekte sorumluluk konuları incelenecektir.
KARŞILIKSIZ ÇEK NEDİR?
TTK m. 796 hükmü uyarınca kural olarak çekin hamili, çeki belirli süreler içerisinde (ibraz süreleri) muhatap bankaya ibraz etmelidir. Çekin hangi sürede bankaya ibraz edilmesi gerektiği çekin üzerine yazılı olan düzenlenme yeri ve ödeme yerine bakılarak belirlenir. Eğer çek düzenlendiği yerde ödenecekse, on gün içerisinde muhatap bankaya ibraz olunmalıdır. Buradaki “yer” ibaresi ülke sınırlarını ifade etmektedir. Ancak uygulamada, düzenlenme yeri ile ödeme yerinin farklı şehirlerde olması halinde on günlük sürenin değil, bir aylık ibraz süresinin uygulanması kabul edilmektedir.
Çeke bağlı alacak, çekin ibrazı ile muaccel olur. Muhatap banka, çek bedelini karşılık bulunduğu oranda, ibraz süresi içinde ve görüldüğünde ödemek zorundadır. Muhatap banka nezdinde kısmi karşılık varsa, bu kısmi karşılık ödenmek zorundadır. Var olan karşılığı ödemeyen banka görevlilerinin cezai sorumluluğu gündeme gelir. Çekin hamili kısmi ödemeyi kabul etmelidir. Aksi takdirde ödemeyi reddettiği miktar kadar, çekin ödenmesinden sorumlu diğer kişilere karşı (cirantalar, düzenleyen) müracaat hakkını kaybeder.
Çekin muhatap bankaya ibrazında çek hesabında hiç veya yeterli miktarda para olmaması yahut para olmasına rağmen bloke edilmiş bulunması gibi sebeplerle kısmen veya tamamen ödenemeyen çek bakımından “karşılıksızdır” işleminin yapılması gerekir. Karşılıksızdır işlemi; çekin arka yüzüne tahsil için bankaya ibraz edildiği tarih, hesap durumu, bankanın ödediği miktar ve ibraz eden gerçek kişini adı ve soyadı yazılmak, bu kişinin tüzel kişi adına bedeli tahsil etmesi durumunda bu husus belirtilmek ve bu kişi ile birlikte banka yetkilisi tarafından imzalanmak suretiyle yapılır. Banka tarafından ödenen miktar düşüldükten sonra karşılıksız kalan tutar açıkça belirtilir. Karşılıksızdır işleminin yapıldığı çek “karşılıksız çek” adını alır.
KARŞILIKSIZDIR İŞLEMİ NEDEN ÖNEMLİDİR?
Çek hamilinin müracaat borçlularına başvurabilmesi için çeki ibraz süresi içinde bankaya ibraz etmiş ve kısmen veya tamamen ödenmeyen çeke ilişkin olarak ödenmeme durumunu tespit ettirmiş olması zorunludur. Çek hamili, ancak bu tespiti yaptırması halinde muhatap banka dışında diğer çek borçlularına (cirantalar, düzenleyen) karşı müracaat hakkını kullanabilir. Çeki süresinde muhatap bankaya ibraz etmeyen ve karşılıksızdır işlemini yaptırmayan çek hamili, müracaat hakkını kaybeder. Bu durumda çek lehtarı, sadece çeki düzenleyene karşı sebepsiz zenginleşme hükümlerine dayanarak müracaat hakkına sahip olacaktır.
ÇEKİN KARŞILIKSIZ ÇIKMASI HALİNDE BANKANIN ÖDEMEKLE YÜKÜMLÜ OLDUĞU MİKTARLAR
Muhatap bankaya ibraz edilen çek karşılıksız çıksa dahi, muhatap banka, çeki ibraz eden hamile, her çek yaprağı için ayrıca talep gerekmeksizin bazı ödemekler yapmakla yükümlüdür. Bu yükümlülük Çek Kanunu m. 3/3 ‘ten doğmaktadır. Bu hükme göre 2022 yılı için;
a) Çekin karşılığının hiç bulunmaması halinde,
1- Çek bedeli üçbinaltıyüz Türk Lirası veya üzerinde ise binaltıyüz Türk Lirası,
2- Çek bedeli üçbinaltıyüz Türk Lirası altında ise çek bedelini,
b) Çekin karşılığının kısmen bulunması halinde,
1- Çek bedeli üçbinaltıyüz Türk Lirası veya altında ise çek bedelini aşmamak koşuluyla, kısmi karşılığı üçbinaltıyüz Türk Lirası tamamlayacak bir miktarı,
2- Çek bedeli üçbinaltıyüz Türk Lirası üzerinde ise çek bedelini aşmamak koşuluyla, kısmi karşılığa ilave üçbinaltıyüz Türk Lirası ödemekle yükümlüdür.
Bu yasal garanti meblağı ödemesi yükümlülüğünün doğması çek üzerinde karşılıksızdır işlemi yapılmasına bağlıdır.
KARŞILIKSIZ ÇEK NASIL TAHSİL EDİLİR?
Çek hamili, ibraz süresi içerisinde çeki muhatap bankaya ibraz eder ve yine süresi içerisinde ödenmeme durumunu (karşılıksızdır işlemi) tespit ettirirse çekin ödenmesinden sorumlu diğer kişilere müracaat hakkını kullanabilir. Karşılıksız çek nedeniyle müracaat edilebilecek kişiler, çeki elinde bulunduran şahıstan önceki hamiller (cirantalar), lehtar, düzenleyen ve avalistlerdir.
Karşılıksız çekte müracaat hakkını kullanan hamilin talep edebileceği kalemler şunlardır;
1- Çekin ödenmemiş olan bedeli (muhatap bankanın yaptığı ödemelerin düşülmesinden sonra kalan miktar),
2- İbraz gününden itibaren bu tutarın faizi,
3- Protestonun veya buna denk olan belirlemenin ve gönderilen ihbarnamelerin giderleri ile diğer giderleri ve
4- Çek bedelinin binde üçünü aşmamak üzere komisyon ücreti,
Müracaat borçlularından talep edilebilir.
TTK m. 783/3’e göre, muhatap nezdinde karşılığı kısmen veya tamamen bulunmayan bir çek düzenleyen kişi, çekin karşılıksız kalan bedelinin yüzde onunu ödemekle yükümlü olduktan başka, hamilin bu yüzden uğradığı zararı da tazmin eder. Uygulamada “çek tazminatı” olarak ifade edilen bu tazminatın talep edilebilmesi için, çeki düzenleyenin kusurlu olması gerekmediği gibi çek hamilinin bir zarara uğramış olması da gerekmez. Ancak, çek hamili maddede belirtilen, çekin karşılıksız kalan bedelinin yüzde onundan daha fazla bir zarara uğramışsa bunu da ayrıca talep edebilecektir.
Çek hamilinin müracaatı üzerine yukarıda sayılan tutarları ödemiş olan kişi kendisinden önce gelen borçlulardan;
1- Ödemiş olduğu tutarın tamamını,
2- Ödeme tarihinden itibaren bu tutarın faizini,
3- Yaptığı giderleri ve
4- Çek bedelinin binde ikisini aşmamak üzere komisyon ücretini, isteyebilir.
ZAMANAŞIMI
Hamilin, cirantalarla düzenleyene ve diğer çek borçlularına karşı sahip olduğu müracaat hakları, ibraz süresinin bitiminden itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar. Çek borçlularından birinin diğerine karşı sahip olduğu müracaat hakları, bu çek borçlusunun çeki ödediği veya çekin dava yolu ile kendisine karşı ileri sürüldüğü tarihten itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar. Bu zamanaşımı süreleri içerisinde ilgililere başvurabilmek için müracaat hakkına sahip bulunmak gerekir. Bunun için de çekin ibraz süreleri içerisinde muhatap bankaya ibraz edilmiş olması ve karşılıksızdır işleminin yapılmış olması gerekir.
Zamanaşımı süreleri dava açılmasıyla, takip talebinde bulunulmasıyla, davanın ihbar edilmesiyle veya alacağın iflas masasına bildirilmesiyle kesilir. Zamanaşımını kesen işlem kimin hakkında meydana gelmişse ancak ona karşı hüküm ifade eder ve zamanaşımı kesilince süresi aynı olan (üç yıl) yeni bir zamanaşımı süresi işlemeye başlar.
MÜRACAAT HAKKINI KAYBEDEN ÇEK HAMİLİNİN BAŞVURABİLECEĞİ İMKANLAR
Yukarıda da açıkladığımız üzere, çeki süresinde muhatap bankaya ibraz etmeyen ve karşılıksızdır işlemini yaptırmayan yahut üç yıllık zamanaşımı süresi içerisinde müracaat hakkını kullanmayan çek hamili, müracaat hakkını kaybeder. Bu durumda çek bedelinin ödenmesinden sorumlu diğer kişilere müracaat edemeyen çek hamilinin sahip olduğu birtakım imkanlar bulunmaktadır.
1- SEBEPSİZ ZENGİNLEŞME DAVASI
Müracaat hakkını kaybeden veya bu hakkı zamanaşımına uğrayan çek hamili, çeki düzenleyene karşı sebepsiz zenginleşme davası açabilir. Bu dava yalnız çeke usulüne uygun malik olan kişi tarafından çeki düzenleyen kişiye karşı açılabilir. Çeki rehin cirosuyla veya teminat amacıyla elinde bulunduran hamiller bu davayı açamaz. Sebepsiz zenginleşme davası açılabilmesi için bazı şartların sağlanmış olması gerekir. Buna göre, çek hamili çek bedelini tahsil edememiş olması nedeniyle bir zarar uğramış olmalıdır. Çek hamilinin çek bedelini tahsil edememiş olması nedeniyle düzenleyenin zenginleşmiş bulunması gerekir.
Sebepsiz zenginleşme davası, çekin zamanaşımına uğradığı tarihi takip eden günden itibaren bir yıllık zamanaşımı süresi içerisinde açılmalıdır.
2- TEMEL İLİŞKİYE DAYANILMASI
Çek düzenlenmesine neden olan temel ilişkiye dayanılarak çek bedeli tahsil edilebilir. Bu durumda hamil, ancak çekin düzenlenmesine neden olan temel ilişkinin diğer tarafına bu talebini ileri sürebilir. Temel ilişkiye dayanan hamil, sebepsiz zenginleşme davasından farklı olarak, alacağın varlığını ve miktarını ispat etmek zorundadır. Bu yönüyle çek hamili açısından başvurulacak son yol bu olacaktır.
KARŞILIKSIZ ÇEKTE SORUMLULUK
Karşılıksız çek halinde, karşılıksız çeki düzenleyenin ve muhatap bankanın bazı cezai ve hukuki sorumlulukları doğmaktadır. Bunları kısaca sıralamak gerekirse;
