1-) Giriş
Sermayenin artırılması sonucu çıkarılacak yeni paylardan ortaklık sermayesindeki paylarıyla orantılı olarak alma hususunda hâlihazır pay sahiplerine tanınan öncelik hakkına rüçhan hakkı denir. Rüçhan hakkının tanımı, kullanılma koşulları ve sınırlandırılması 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu'nun (TTK) 461. maddesinde düzenlenmiştir.
2-) SERMAYE ARTIRIMINDA RÜÇHAN HAKKI
TTK'nın 461/I. maddesinde; "Her pay sahibi, yeni çıkarılan payları, mevcut paylarının sermayeye oranına göre, alma hakkını haizdir." hükmüne yer verilmiştir. Bu düzenleme ile her anonim şirket pay sahibinin mevcut pay oranına göre yeni pay alma hakkına sahip olduğu, TTK ‘ya göre açık ve belirgin bir şekilde ifade edilmiştir. Limited şirketlerle ilgili olarak ise yine TTK’nın 591/I. maddesinde, şirket sözleşmesinde veya artırma kararında aksi öngörülmemişse, her ortağın, esas sermaye payı oranında, esas sermayenin artırılmasına katılmak hakkını haiz olduğu belirtilmiştir. Hem anonim hem de limited şirketlerde rüçhan hakkının belirlenmesinde payların itibari değeri esas alınacaktır.
Anonim şirketlerde yönetim kurulu, yeni pay alma hakkının (rüçhan hakkının) kullanılabilmesinin esaslarını bir karar ile belirleyecek ve bu kararda pay sahiplerine en az on beş gün süre verecektir. Karar tescil ve ilana edilecektir. Ayrıca bahsi geçen karar internet sitesi kurmakla yükümlü şirketlerin internet sitesine de konulacaktır (TTK Md. 461/III).
Pay sahiplerine tanınan süre, hakkın kullanılabilmesine izin verecek şekilde olmalıdır. Dolayısıyla bu sürenin, her durumda on beş gün olarak uygulanması zorunlu değildir; tanınacak olan süre en az on beş gündür. Limited şirketlerde de bu şartlar uygulanacaktır.
TTK ‘da rüçhan hakkının devredilebileceği açık bir şekilde düzenlenmiştir. Bu kapsamda, paydan ayrı olarak rüçhan hakkının üçüncü bir kişiye devri mümkündür. Diğer taraftan, TTK’nın 461/Maddesinde, "Şirketin, rüçhan hakkı tanıdığı pay sahiplerinin, bu haklarını kullanmalarını, nama yazılı payların devredilmelerinin esas sözleşmeyle sınırlandırılmış olduğunu ileri sürerek engelleyemeyeceği" ifade edilmiştir. Getirilen hüküm ile bir anonim şirketin pay senetlerinin (payların) devrine kısıtlamalar getirirken gözettiği menfaat ile pay sahibinin yeni pay alma hakkından doğan menfaati karşılaştığında, rüçhan hakkının tercih edilmesine imkân sağlanmıştır.
3-) RÜÇHAN HAKKININ SINIRLANDIRILMASI veya KALDIRILMASI
ETTK' ya göre sermaye artırımında pay sahiplerinin rüçhan hakkı, esas sözleşme veya genel kurul kararıyla sınırlandırılabilmekte ve bunun için belli bir sebebin gösterilmesi gerekmemekteydi. Ayrıca, genel kurulun bu yönde bir karar alabilmesi için sermayenin yarısının toplantıda hazır bulunması ve toplantıya katılanların çoğunluğunun belirtilen karar lehinde oy kullanması yeterliydi. Hatta, ilk toplantıda çoğunluk sağlanamazsa, ikinci toplantıda aranan nisap sermayenin 1/3'ü olmaktaydı. Karar yeter sayısı da buna bağlı olarak düşmekteydi.
YTTK' da ise rüçhanın hakkının güçlendirilmesine bağlı olarak bu hakkın sınırlandırılması ve kaldırılması da belli kurallara bağlanmıştır. Bu çerçevede, TTK’nın 461/II. maddesinde, "Genel kurulun, sermayenin artırımına ilişkin kararı ile pay sahibinin rüçhan hakkı, ancak haklı sebepler bulunduğu takdirde ve en az esas sermayenin yüzde altmışının olumlu oyu ile sınırlandırılabilir veya kaldırılabilir. Özellikle, halka arz, işletmelerin, işletme kısımlarının, iştiraklerin devralınması ve işçilerin şirkete katılmaları haklı sebep kabul olunur. Rüçhan hakkının sınırlandırılması ve kaldırılmasıyla, hiç kimse haklı görülmeyecek şekilde, yararlandırılamaz veya kayba uğratılamaz." hükmüne yer verilmiştir.
Nisaba ilişkin hüküm hariç olmak üzere, benzer bir hüküm, limited şirketlerle ilgili olarak YTTK'nın 591/II. maddesinde de yer almaktadır. Kanun koyucu anılan hükümlerde rüçhan hakkının sınırlandırılması veya kaldırılmasına ilişkin dört ilke belirlemiştir. Bu ilkeler aşağıda açıklanmıştır.
Bu ilkeleri açıklamadan önce 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 18.maddesi uyarınca, rüçhan hakkının sınırlandırılmasına veya kaldırılmasına ilişkin hükümlerin, halka açık şirketler hakkında uygulanmayacağını belirtelim.
Bu tarihe kadar gerekli değişikliklerin yapılmaması halinde, esas sözleşmedeki düzenleme yerine YTTK'nın ilgili hükümleri uygulanacaktır.
Buna göre; halka arz, işletmelerin, işletme kısımlarının, iştiraklerin devralınması ve işçilerin şirkete katılmaları haklı sebep olarak kabul edilecektir. Ancak, haklı sebepler sınırlı sayıda değildir.
Söz konusu örnekler, haklı sebeplerin sadece bu örnekler çerçevesinde belirlenmesini gerekli kılmayacaktır. Zira hükümde de bu durumu ifade etmek için "özellikle" ibaresi kullanılmıştır.
Şirketin finansal menfaatleri, ödeme dar boğazından kurtulma, teknoloji alınması, yapısal değişikliklere gidilmesi gibi sebepler de haklı sebep olarak kabul edilebilir.
4-) KAYITLI SERMAYE SİSTEMİNDE RÜÇHAN HAKKININ SINIRLANDIRILMASI
Bilindiği üzere, anonim şirketlerde sermaye sistemi, esas sermaye ve kayıtlı sermaye olmak üzere iki ayrı sistemden oluşmaktadır. Rüçhan hakkının sınırlandırılması veya kaldırılması kararının sermayenin en az yüzde altmışının olumlu oyu ile alınabilmesine ilişkin kural dışında kalan diğer bütün kurallar kayıtlı sermaye sisteminde yönetim kurulu kararına da uygulanacaktır. Bununla birlikte, Halka Açık Olmayan Şirketlerde Kayıtlı Sermaye Sistemine İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ gereğince yönetim kuruluna rüçhan haklarını sınırlandırma yetkisi verilecek ise buna ilişkin hükümlerin esas sözleşmede yer alması zorunludur.
Diğer taraftan, kayıtlı sermaye sistemine geçmek isteyen şirketlerin izin başvurusunda dilekçelerine ek yapacakları belgelerden biri de esas sözleşme ile yönetim kuruluna rüçhan hakkını sınırlandırma yetkisinin verilmesi halinde, bunun gerekçelerini içeren şirketi temsile yetkili kişilerce imzalanmış beyandır. Yönetim kurulunun sermaye artırımına ilişkin kararında, diğer hususlarla birlikte rüçhan hakkının sınırlandırılıp sınırlandırılmadığı ile kullanılma şartları ve süresi belirtilecek, ayrıca bu bilgiler esas sözleşmede öngörüldüğü şekilde ilan edilecek ve internet sitesi oluşturma yükümlülüğüne tabi şirketlerde internet sitesinde yayımlanacaktır. Yönetim kurulunun yeni çıkarılacak paylara ilişkin rüçhan haklarını kısıtlama yetkisi, pay sahipleri arasında eşitsizliğe yol açacak şekilde kullanılamayacaktır.
5-) SONUÇ
Rüçhan hakkını kullanma süresini belirlemeye yetkili organ gösterilmiş ve payın devrinin kısıtlandığı hallerde, bunun yeni pay alma hakkının sınırlandırılmasının haksız olarak kullanılmasına olanak verilmemiştir.
6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nda anonim ve limited şirket ortaklarının, sermaye artırımında yeni çıkarılan payları, mevcut paylarının sermayeye oranına göre alma hakkına sahip olduğu daha açık ve güçlü bir şekilde ifade edilmiştir. Bununla birlikte, bu hakkın sınırlandırılmasına veya kaldırılmasına cevaz verilmiştir. Ancak bu işlem için belli kurallar da belirlenmiştir. Buna göre; ortakların rüçhan hakkı, ancak haklı sebepler bulunduğu takdirde ve en az esas sermayenin yüzde altmışının olumlu oyu ile yalnızca genel kurul kararı ile sınırlandırılabilecek veya kaldırılabilecektir.
Limited şirketlerde ise söz konusu nisap, genel kurulda temsil edilen oyların en az üçte ikisinin ve oy hakkı bulunan esas sermayenin tamamının salt çoğunluğunun bir arada bulunmasıdır. Kanunda, halka arz, işletmelerin, işletme kısımlarının, iştiraklerin devralınması ve işçilerin şirkete katılmaları gibi hususların haklı sebep olarak kabul edileceği ifade edilmiştir.
Öte yandan, rüçhan hakkının sınırlandırılması ve kaldırılmasıyla hiç kimsenin haklı görülmeyecek şekilde yararlandırılamayacağı veya kayba uğratılamayacağı gayet açık bir şekilde belirtilmiştir. Sermaye artırımında yeni pay alma (rüçhan) hakkı, ancak yukarıda belirtilen esaslar çerçevesinde sınırlandırılabilecek veya kaldırılabilecektir. Bu şartlara uyulması kaydıyla rüçhan hakkı(yeni pay alma hakkı) sınırlandırıldığı takdirde, mevcut bulunan şirket ortakları yapılan sınırlandırma nispetinde bu haktan faydalanabilecekler, kaldırılması durumunda ise ortakların hiçbirisi söz konusu haktan yararlanamayacaktır.
