A. GİRİŞ
Barter kelimesi İngilizce kökenli olup takas (değiş-tokuş) anlamına gelmektedir. Uluslarası ticarette ise mal takası anlamında kullanılmaktadır.[1] Tarihsel süreç bakımından ticari faaliyetlerin sürdürülmesi kapsamında ilk defa kullanılan sistem olarak varsayılan trampa sistemi, iki taraflı ‘bileteral’ yapıdaydı. Paranın icadı ile birlikte, öncesine nazaran etkisini yitiren bu sistem özellikle 20. yy. da tüm dünyada etkisini gösteren küresel ekonomik krizler ve likidite sıkışması ile birlikte yeniden gündeme gelmiştir ve çok taraflı ‘multileteral’ trampa havuzlarıyla yani BARTER sistemi ile ekonomik sistem içerisinde kendine yer edinmiştir.
Barter, bir işletmenin satın aldığı mal veya hizmetin bedelini, kendi ürettiği mal veya hizmetle ödemesini sağlayabilen bir organizasyondur. Barter aynı zamanda bir işletmenin ihtiyaçlarını faizsiz döviz kredisi kullanarak karşılayabileceği bir finansman tekniği, hem ürettiği mal ve hizmeti satabileceği bir ticaret sistemi , hem de ihtiyaç duyduğu mal veya hizmeti satın alabileceği bir finansman sistemidir.[2] Buradan da hareketle barter sisteminin en büyük avantajlarından birisi de ticari işletmelerin bünyelerinde tuttukları atıl kapasiteleri değerlendirebilmek olup, ilerleyen başlıklarda bu hususa yine değinilecektir.
Profesyonel anlamda bilinen en eski barter organizasyonu, İsviçre’deki WIR Genossenschaft’dır. 1934 yılında kurulan ve 1950 yıllarında üye sayısını arttırmaya başlayan bu organizasyon, depolama imkanlarının bilgisayarlar sayesinde genişlemesiyle, üye sayısını 65.000’lerin üzerine çekmiş ve sistemde büyüyen barter cirosunu 2 milyar Frank’a ulaştırmıştır.[3]Sıkışan ekonomiler açısından profesyonel şekilde uygulandığında ticari piyasada ne denli önem arz edeceğini gösteren WIR, barter sisteminin uygulanışı bakımından da yine Kara Avrupa’sı için da önemli bir şablondur.
Türkiye uygulaması bakımından ise barter sistemi 90’lı yılların ikinci yarısından itibaren aktif rol oynamaya başlamıştır.
B. BARTER SİSTEMİNİN HUKUKİ ALTYAPISI
Türk Hukuk Sistemi bakımından TTK ve TBK’da spesifik olarak barter sistemine ilişkin bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu konuya ilişkin en yakın düzenleme TBK m.139 olup takas üst başlığı altında düzenlenmiştir. TBK kapsamında takasın uygulanabilmesi için birtakım şartlar aranmaktadır. Şöyle ki;
❖ İki kişinin karşılıklı olarak birbirine borçlu olması
❖ Karşılıklı borçların özdeş olması (para veya mal)
❖ Her iki tarafın da alacağı muaccel olmalı
❖ Karşı taraftan olan alacak dava edilebilir olmalı (eksik borç olmamalı)
❖ Tek taraflı takas beyanı
Düzenlemenin muhteviyatından da anlaşılacağı üzere, söz konusu takas düzenlemesi iki taraflı (bileteral) takas sistemi bakımında ihtiyacı karşılamaktadır. Ancak daha kompleks yapıda olan çok taraflı (multileteral) takas sistemi barter bakımından, detaylı ve ihtiyaçlara cevap veren hukuki düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.
Barter şirketleri bakımında ise, herhangi bir hukuki zorunluluk olmamasına rağmen limited ve anonim şirket şeklinde yapılanabilen barter organizatörü, sistemin sağlıklı ve sürekli işleyişini sağlamakla yükümlü olan ticari işletmedir. Barter şirketi, merkeze bağlı olarak önemli iş merkezlerinde şubeler açabilmekte veya imzaladığı franchasing anlaşmalarıyla bayilik verebilmektedir.[4]
Barter sözleşmesine girişte yapılan üyelik sözleşmesi tek bir sözleşme tipine sığdırılamayacak şekilde bünyesinde farklı nitelikte sözleşmeler ihtiva eden karma yapıda sözleşme çeşididir. Zira barter üyelik sözleşmesi içerisinde kefalet, vekalet, alacağın temliki, cari hesap sözleşmelerinin özellikleri de bulunmaktadır.
C. BARTER TÜRLERİ
Barter uygulaması farklı türlerde yapılabilmekle birlikte uygulamada en çok şu üç sistem tercih edilmektedir.
aa. Barter Exchange
Burada bir işletme ağına, bir broker (simsar) tarafından verilen aracılık hizmetiyle üyelerin kendi aralarında mal ve hizmet değişimi yapması söz konusu olmaktadır. Bu uygulama perakende barter olarak da tanımlanmaktadır. Büyük ölçekli üreticiler, hizmet işletmeleri,
perakende satış yapanlar, bankalar, hatta serbest meslek grupları bile bu sisteme dahil olabilmektedir.[5]
bb. Toptan Barter
Üretici, ana dağıtım firması ve toptancı gibi konumlarda olan işletmelerin, kendi mal ve hizmetlerini ticari ilişkide bulundukları işletmelerle takas etmeleri işlemleri bu gruba girmektedir. Bilinen en karakteristik örneği, basın yayın kuruşlarının, reklamını aldıkları firmaların ürünleriyle reklam hizmetlerini takas etmeleridir. Genellikle nakit akışı temin etmek amacıyla yapılır. Üretici, toptancı ve dağıtım firmaları stokta kalan mallarını eritmiş olur.[6]
cc. Uluslarası Barter
Uluslarası barter uygulaması iki şekilde yapılabilmektedir.
aaa. Karşılıklı Ticaret (Countertrade)
Karşılıklı iki ülkenin mal takası anlamına gelmektedir. Bunlar uluslarası ticaret anlaşmalarıdır ve daha çok barter anlaşmaları türündedir. 1970’ li yılların başlarından beri nakit sıkıntısı çeken ülkeler ile gelişmekte olan ülkeler arasında yapılmakta ve mal ve hizmet değişimlerini mümkün hale getirmektedir.[7]
bbb. Diğer Countertrade Anlaşmaları
Bunlar buy-back anlaşmaları, endüstri offsets, clearing aggreements ve switch trading anlaşmalarıdır.[8]
D. BARTER ŞİRKETİNİN ÖZELLİKLERİ
Barter şirketleri üyeler tarafından mal ve hizmet temin havuzu şeklinde işlev gördüğü gibi bazı durumlarda finansman modeli olarak da karşımıza çıkmaktadır. Şöyle ki, havuzdan mal veya hizmet temin eden üye USD üzerinden borçlanmış olur. Eğer söz konusu borçlu üye 9 aylık vade zarfında bu borcunu ödemez ise borçlanmış olduğu tutar üzerinden ödeme yapmak zorundadır. Borçlu olduğu tutar, başlangıçta ödemesi gereken miktar olduğu için üye sıfır faizle dolar kredisi kullanmış olacaktır.
aa. Barter Şirketi ve Leasing İlişkisi
İhtiyaçlarını barter finansman kredisi ile karşılayan ve ödemeyi kendi ürünü ile yapmak isteyen firmaların 100 bin USD üzerindeki alımları barter leasing kredileri ile sağlanmaktadır[9].
bb. Barter ve Factoring İlişkisi
Barter sistemi ile ürün satan firma sistemden USD ile alacaklanmaktadır. Borçlu firma daha Barter sistemi ile borcunu ödemeden alacağını ihtiyaç duyduğu bir ürünü sistemden satın alarak tahsil etmektedir. Yani sistemdeki alacağına karşılık sistemden kredi kullanmaktadır. Bu bir factoring işlemidir. Her barter işleminde alıcı Barter Finansmanı kullanmakta, satıcı ise alacağını faktoring etmektedir.[10]
E. BARTER SİSTEMİNİN İŞLEYİŞİ
aa. Genel
Barter bir enformasyon bilgi bankası olup, barter organizasyonu üyelerinin barter çekleri ile yaptığı barter (çoklu takas) alışverişlerinin üyelerin cari hesaplarına işlendiği, hızlı bir bilgi iletişimi esasına dayalı ticaret sistemidir. Barter üyelerinin harcamalarını veya ihtiyaçlarını kendi mal veya hizmetlerini satarak finanse edebilmesini sağlar. Gerçekleşen barter alışverişlerindeki tüm sorumluluklar dolayısı ile alıcı ve satıcıya aittir.[11]
Barter sistemi en basit mantık ile firmaların malları ile girebildiği havuz sistemidir. Sistem finansal hacim itibariyle yüksek meblağlı ticaretlere gebe durumdadır. Hal böyle olunca da tüm bu aksiyonların sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi için gereken ödeme güvencesinin sağlanabilmesi gerekmektedir. Bu güvence barter şirketleri tarafından farklı yollarla sağlanmaya çalışılmaktadır. İlk olarak havuza girmek isteyen her üye bu sisteme giriş yapmak istediği zaman barter şirketine, olası uyuşmazlıklar için belirli bir teminat göstermek zorundadır. Teminatla birlikte sisteme giriş yapan üye ile barter şirketi arasında bir üyelik sözleşmesi düzenlenmekte ve akabinde söz konusu üye için cari hesap açılmaktadır. Bu cari hesap sistemi üye firmanın havuz içerisindeki hareketleri ve havuzdaki kredi limiti hakkında bilgi vermektedir.
Cari hesap sisteminin sağlıklı işleyebilmesi için temel teşkil eden unsurlardan bir tanesi barter çekleridir. Barter çeki, barter sistemine dahil üyeler arasında gerçekleşen alım-satım işlemlerinde kullanılan belgedir. Yabancı para cinsinden yazılabilen barter çekleri, hem ispat aracı olarak kullanılabilmekte hem de ciro edilebilmektedir.
Hazırlanan bu cari hesap dökümleri her ay üyelere gönderilmekte olup, üyeler dokümanları aldıktan sonra 15 gün içerisinde barter genel merkezine itirazlarını yazılı olarak bildirmek veya bilgileri kabul etmek hakkına sahiptir.
Barter sisteminde kontrol altına alınmaya çalışılan hususlardan bir tanesi de alım satım dönemlerinin dengelenmesidir. Şöyle ki, sistem içerisinden mal almak suretiyle borçlanan üye alışveriş tarihinden itibaren 9 ay içerisinde, taahhüt etmiş olduğu mal veya hizmet ile borcunu kapatmak zorundadır. Aksi halde vade sonunda barter organizatörünün banka hesabına söz konusu borcunu döviz karşılığı TL olarak yatırmak zorundadır.[12] Söz konusu 9 aylık süreyi bazı barter şirketleri 1 yıla çıkartabilmektedir.
bb. Barter sisteminin avantajları
Sistemin avantajları şu şekilde sıralanabilecektir;
❖ Satışları ve karlılığı artırmak
❖ Atıl kapasiteyi değerlendirerek yeni pazarlara girebilmek
❖ Fazla stokları eritme imkanı
❖ %100 tahsilat garantisi
❖ Ücretsiz ve etkin reklam imkanı
❖ Satış giderlerinden tasarruf
❖ Sıfır faizli dolar kredisi
❖ 9 ay veya 1 yıl vadeli işlem
❖ Ticari borcu mal veya hizmetle ödemek
❖ Yeni ürün veya hizmeti en kolay ve ucuz bir şekilde tanıtma imkanı
❖ 7/24 ticaret yapma imkanı
❖ Nakit tasarrufu sağlamak
❖ Müşteri hacmini artırmak
❖ Müşteri sadakati sağlama
❖ Rekabetin zararlı etkilerinden koruma[13]
cc. Barter sisteminin dezavantajları
Barter sisteminin sağlıklı şekilde işleyebilmesi için gerekli unsurlardan bir tanesi de çeşitlilik faktörüdür. Zira sistem içerisinde satış yapan üye, tekrar limitini kullanmak için mal veya hizmet almak isteyecektir. Tam da bu noktada sistemde yeter çeşitlilik yoksa, havuz dar kapsamlı ise dışarıdan temin yoluna gidilecektir ve bazı gecikmeler olacaktır.
Ayrıca yaşanacak bu tarzda olası bir gecikme durumunda, gecikme spekülatif fiyatların yaratıldığı bir döneme rastlarsa edinilecek mal veya hizmetin ücretinde gereksiz yükselişler olacaktır.
F. SONUÇ
Barter sistemi yapısı itibariyle pek çok avantaj sağlamaktadır. En önemlilerinden bir tanesi de herhangi bir firmanın iflası durumunda, alacaklıların zarara uğramaksızın havuz içerisinden alacağı olan mal veya hizmeti tahsil edebilmesidir. Ancak Türk Hukuk Sistemi’ nde sözleşmeleri ve ticari ilişkileri düzenleyen TTK ve TBK içerisinde, yeni bir platform olan barteri ve olası aksaklıklarını düzenleyen hükümler bulunmamaktadır. Sistemin gelişimi bakımından temel teşkil eden hukuki düzenlemelerin, modern hukuk sistemleri uyarınca ve ivedilikle yapılması gerekmektedir.
Yeni bir finansman tekniği olarak kullanılabilecek barterin, nakite sıkışan firmalar ve elinde nakite çeviremedikleri mal veya hizmet tutan firmalar açısından son derece yararlı olacağı bir gerçektir. Ancak tüm taleplerin karşılanabilmesi açısından üye sayısının mümkün mertebe artması gerekmektedir.
[1] Orhun, 1996:18
[2] Doğan, 2001:41 ; Erkan, 2000:92
[3] GÜRSOY Celal, Barter El Kitabı- Dünyada ve Türkiye’de Barter Takas Ticareti, İstanbul 1998, s.5
[4] Erkan, 2000.96-98
[5] ÇIMAT Ali, AVCI Mehmet, Türkiye’de Barter Sisteminin Hukuki Dayanağı Ve Muhasebeleştirilmesi
[6] ÇIMAT Ali, AVCI Mehmet, Türkiye’de Barter Sisteminin Hukuki Dayanağı Ve Muhasebeleştirilmesi
[7] ÖNCÜ Beratiye, Karşılıklı Ticaretin Dünya Ticaretindeki Yeri Ve Türkiye, TC Başbakanlık ve HDTM İhracatı Geliştirme Etüd Merkezi, Yayın No: 102, Ankara, 1986, s.8
[8] ÇIMAT Ali, AVCI Mehmet, Türkiye’de Barter Sisteminin Hukuki Dayanağı Ve Muhasebeleştirilmesi
[9] ÇIMAT Ali, AVCI Mehmet, Türkiye’de Barter Sisteminin Hukuki Dayanağı Ve Muhasebeleştirilmesi
[10] ÇIMAT Ali, AVCI Mehmet, Türkiye’de Barter Sisteminin Hukuki Dayanağı Ve Muhasebeleştirilmesi
[11] ERKAN Mehmet, ‘’ Mali Piyasalarda Barter, Barter Sisteminin Hukuki Esasları ve İşleyişi, Barter Sisteminin Vergi Hukuku Karşısındaki Durumu’’, Yayımlanmamış Bilim Raporu, İstanbul 1999, s.15
[12] Ertürk, 2001:379-380
[13] Ertürk, 2001:380; Çakır, 2002.45; Atçeken, 2002:23 ; Bayar, 2002:21; Malitz, 1998:74:1; www.virtualbarter.com; www.kosgeb.gov.tr